НОМЫН ДАЛАЙД ХӨТӨЛСӨН БАГШ НАР МИНЬ (Дурсамж)

  

Их сургууль төгссөний дараахан намайг МУИС-ийн сэтгүүл зүйн тэнхимд ажиллаж байх тэр үед манайх уран зохиолын тэнхимтэй түр нэгдсэн юм. Нэг өдөр С.Дулам багш орж ирээд “Багш уулзаатах аа” гэж байна гэв. Би ухасхийж Чой.Лувсанжав багш дээр очвол “Би, Хэл зохиолын хүрээлэнгийн Нэвтэрхий толийн секторын эрхлэгчээр хавсран ажиллах болсон. Чамд хүрээлэнд ажиллах санаа байна уу. Би чамайг сектортоо авч ажиллуулах бодолтой байна” гэв. Би угаас эрдэм шинжилгээний ажилтан болохыг хүсч байсан болохоор “Тэгье, тэгэлгүй яахав” гэлээ. Удалгүй Лувсанжав багш Хорлоо захиралд танилцуулж би Нэвтэрхий толийн секторт ажиллах болов. Ингэж анх Хэл зохиолын хүрээлэнгийн хаалгаар орж ирсэн юм.

Төвд судлалын тасгийн эрхлэгч доктор профессор Л.Хүрэлбаатар,
ЭША Р.Отгонбаатар нарын хамт

Дараа нь 1993 онд Монголын нэвтэрхий толь зохиох ажил дууслаа гээд цөөн редактор үлдэж бусад нь өөр тасгуудад шилжин ажиллах болов. Л.Хүрэлбаатар багш “Лувсанжав багш, шавийг таньдаг хүн. Лу багшийн шавь нар юм хийдэг юм” гээд найдаж, их сургуульд төвд хэлний хичээл зааж байхын чамайг мэднэ хэмээгээд Төвд судлалын тасагтаа шилжүүлэн авч ажиллуулсан юм. Тэр үед бас Ланжоугийн газартай хамтран Төвд-монгол толь бичиг хийх асуудал байсан юм шигээ. Тэгээд намайг энцеклопеди дээр ажиллаж байсан толь бичиг хийх арга зүйтэй гэж давхар бодолцсон байх. Гэтэл төсөв хөрөнгө нь болсонгүй юу, толь бичгийн асуудал чимээ намжив. Тэгсгээд байтал Д.Цэрэнсодном, Л.Хүрэлбаатар багш нар хоорондоо ярилцаад Дара эх гэсэн сэдвээр судалгааны ажил хий, ер нь буддын утга зохиолын төрөл зүйлийн судалгаа руу орох нь зүйтэй гэж зөвлөлдөж чиглэл өгч, сэдэв зааж өгсөн юм.

Түүний дараахан Хүрэлбаатар багш бид нар хамтдаа явж байгаад Д.Төмөртогоо багштай тааралдсан юм. Хүрэлбаатар багш намайг Дара эхээр судалгаа хийнэ гэж танилцуулсан хэрэг. Д.Төмөртогоо багш биднийг гэртээ урив. Бид хоёр уриалгахан очив. Төмөртогоо багшийн номыг үзэж сонирхож, бас судалгааны материал ном бичгээ маш цэгцтэй, тус тусад нь хавтас нээж нямбай эмхэлсэн зэргийг үзэж гайхаж биширсэн юм. Ер нь Хүрэлбаатар багш хэлдэг байсан юм. Шинжлэх ухааны судалгааны ажил хийнэ гэдэг бол техник ажлаас эхэлдэг юм шүү. Техник ажил хэр нямбай цэгцтэй байгаагаас уул ажлын явц харагддаг гэдэг байв. Тэр өдөр Д.Төмөртогоо багш надад Энэтхэгийн эрдэмтэн Локеш Чандрагийн эрхэлж Дели хотноо Hymns to Tara нэрээр хэвлүүлсэн “Гэтэлгэгч Дара эхийн хорин нэгэн мөргөл оршив” хэмээх Дара эхийн магтаалыг өгсөн. Энэ нь “Хорин нэгэн мөргөл”-ийн төвд эхийн дор монгол үсгээр орчуулгыг хадмалдсан хэвлэл байв. Энэ номны дээд буланд “With affectionate regards to Prof. Tumurtogoo. Lokesh Chandra. 28.10.72” Профессор Төмөртогоод чин сэтгэлээс өргөн барив Логеш Чандр гэж бичээд их эрдэмтэн өөрөө Төмөртогоо багшид гарын үсгээ зураад дурсгал болгосон ном байна.

 Бурхан багш зохиосон гэх энэ “Хорин нэгэн мөргөл” нь нийт буддын шашинт улс орон ард олны хүрээнд маш өргөсөн тархсан төдийгүй цааш цаашдаа Дара эхийн утга зохиол гэх бүтэн хүрээлэлийг бий болгох магтаал, гүр дуу, тайлбар, паян, цадиг, жүнхэн, тууж, тогтоол, тарни, мандал, даллага, сан, тахилга, мэрэг, чивэл, түлхүүр гээд олон зохиол салбарлан гарахын анх үүдэл нь болсон магтаал юм.

“Хорин нэгэн мөргөл”-ийн судар нь дэлгэрэнгүй хураангуй олон хувилбараар бурханы шашинт ард түмний дунд тархсан байна. Тэгэхлээр энэ олон хувилбарын алийг нь сонгож судалгааны ажлын үндэс болгож барих вэ гэдэг бас нэг чухал асуудал. Хүрэлбаатар багш энэ Логеш Чандрагийн хэвлүүлсэн төвд монгол хадмал буриад бар бол хамгийн сонгомол нь гэж үзэж болох хувилбар байна. Үүнийг Дара эхийн ажлынхаа гол болгож барина даа гэсэн юм.

Тиймээс энэхүү “Хорин нэгэн мөргөл” хэмээх Энэтхэг магтаалыг би эхний удаад Анхдугаар Далай ламын зохиосон Лэгвра хэмээх төвд магтаал, Монголын Агван-Иштүвдэнгийн зохиосон монгол магтаалтай харьцуулж “Бурхадын магтаалын дүрийн хувьсал” сэдвээр дэд эрдмийн ажлаа хийж, “Дара эхийн магтаалын нээх утга” номоо бүтээсэн билээ. Түүгээр барахгүй одоо цаашаа Дара эхийн утга зохиол гэх үргэлжилсэн үгийн зохиолын судалгаа хийхэд энэ энэтхэг “Хорин нэгэн мөргөл”  гол цөмд нь байж, бусад зохиолын тайлбар гаргалгааг уяж, утгыг зөв тайлахад гол үүрэгтэй юм.

Дара эхийн миний судалгааны ажил Хүрэлбаатар багшийн чамбай арга зүйгээр яваа. Тиймээс нэг номыг нөгөөгөөр орлуулж, нэг тайлбарыг нөгөө тайлбараар нөхөх боломж барагтай. Шашны их сургуулийн эрхлэгч гавж Сонинбаяр лам хуучны ховор сайн номыг бараг бүгдийг нь цуглуулсан судар шаштир дээдэлдэг хүн. Тэрээр Хүрэлбаатар багшийг монгол ламын зохиосон төвд магтаалыг орчуулж олны хүртээл болго гээд, бас намайг Дара эхийн судалгааны ажил хийж байгаад дэм урам өгч Агван-Иштүвдэнгийн зохист аялгууны утгын гучин таван чимгийн үүднээс Дара эхийг магтсан төвд магтаалыг өгсөн юм.

Энэ мэтээр Л.Хүрэлбаатар багш надад Дара эхийн олон магтаал, тайлбар, тэдний уламжлалт орчуулга, хувилбар гээд ном судрыг цуглуулж, Дара эхийн номын аймаг гэж хэлж болох номыг цуглуулахад олон судрыг өөрөө олж өгч, бас заримыг өөрөө биечлэн явж хөөцөлдөж, сураг чигийг гаргаж өгсөн юм. Дара эхийн ном элбэг мэт боловч бас яг тухайлж олж цуглуулж эмхлэх нь манай багшийн өглөгийн харамгүй сэтгэлээр бүтсэн. Би эмэгтэй бас буддын боловсрол бага болохоор заримд халшрах, өө яанаа гэх үе гардаг байсан. Тэгэхэд Хүрэлбаатар багш “Судалгаанд хэл хэрэгтэй. Тэгэхдээ сэтгэлгээний хэл чухал шүү. “Да багш сэтгэлгээний хэл чухал” гэж хэлдэг байсан юм гэдэгсэн. Ингэж Хүрэлбаатар багш намайг хөтөлж эх бичиг, сурвалж судлагааны хүрээнд ном үз гэж хөтөлж оруулж ирсэн юм.

Академич Х.Сампилдэндэв, Бээжингийн Төвийн Үндэстний их
сургуулийн профессор Сарангэрэл нарын хамт

Төвд судлалын тасагт орсны мөн дараахан хүрээлэнгийн коридорт явж байтал Сампилдэндэв захирал дуудаад хэлэв. Зохиолчдын дурсамжийн боть хэвлэх гэж байна. Тэгтэл Явуухулан гуайн тухай ирсэн дурсамжууд бүгд нэгэн хэвийн дурсамж байна. Чи дурсамж бич. Чи тэднээс өөр юм бичих ёстой. Чамаас өөр юм гарна. Ерөөсөө нөгөөдөр аваад ир. Хурдан хэрэгтэй” гэв. Би сандрав. Тэгэвч өмнө бодож байсан учраас, надад сайхан дурсамж миний дотор байсан учраас бичлээ. Тэгээд нөгөөдөр нь “Явуу өөрөө яруу найраг байсан” гэсэн гарчигтай дурсамж бичиж Сампилдэндэв гуайд авч ирж өглөө. Миний бичсэн дурсамжийг нэг ч үг үсэг өөрчлөхгүй яг тэр хэвээр нь “Монголын уран зохиолын дээжис” 108 ботийн дурсамжийн ботид хэвлэсэн. Би урамшив. Ингэж задлан шинжилж, нэгтгэн дүгнэж, бичиж бүтээх зам мөрөөр алхан оров.

Ийнхүү сэтгэлийн өглөг нь чинад хязгаараа хүрсэн, хүний хувьд агуу, ном эрдмийн хувьд чинад хязгаараа гарсан багш нар маань хэнээр юу хийлгэх, хэн юу хийж чадахыг таньж чаддаг байжээ. Өөрөөр хэлбэл Багш нар минь шавийг олох, шавьд үүрэг өгөх, урамшуулах, хүн болгох, дэмжиж тэтгэх, итгэл найдвар хүлээлгэх багшийн тэрхүү өглөгийн сэтгэлийг харамгүй хайрласан учраас өчүүхэн шавь нь тэрхүү итгэл найдварыг алдахгүйг хичээн мэрийж, судалгаа шинжилгээний арга барилд нь даган номын захаас барих сэтгэл зүрхний тосгуураа өөрийн эрхгүй тоссон билээ.