ТОЛГОЙГҮЙЧҮҮДИЙН ХӨНДИЙ(Өгүүллэг)

            Ноёнтон шилэн хананы цаанаас ажиллагсадыг тааламжтай харна. Тэд агшин ч амсхийхгүй түжигнэн ажиллаж байгаа нь урамтай. Аргагүй, одоо тэдний хоолны цаг дөхөж байгааг ходоод нь мэдэх учир эзнээ шавдуулж байгаа хэрэг. Чи сая ийм л ажилласан гээд хоолыг нь алган дээр нь тавьдаг юм чинь. Хоол алган дээр нь ирэх үед тайрсан толгойнх нь ормоор үлдсэн хоолой нь умруулж уясан уутны ам шиг умалзан байж яддаг. Энэ нь хоолоо шалавхан хийгээч гэж ходоод нь шаардаж байгаа нь тэр. Энэ үед толгойгүйчүүд сууж тавлана ч гэхгүй. Босоо нь босоогоороо, суугаа нь суугаагаараа хоолоо хоолойруугаа чихнэ. Аргуун, бүхэл хоол өгсөн үед тэр нь хоолойд наашаа цаашаа ч үгүй бөглөрч, тагларч төвөг уддаг учир тэдэнд одоо ихэнхдээ л шингэн зутанрахуу юм өгдөг болсон билээ.

            Толгойгүй ажилчид маань хооллож эхэллээ. Энд тэндгүй хорр шорр гэж хоол доошоо ходоодруу урсах, бас хийтэй юм уу, ихээр ховдоглож цутгаснаас поррхийн дээшээ оргилох нь дуулдана. Нэг гар нь улаан хоолойныхоо амыг жайвийтал татаж, нөгөө гар нь хоолоо яаравчлан нэхэх ходоодныхоо түлхээсээр салгалан асгаж цутган зутангаа халбагадана. Бас гадуур нь асгасан зутангаа долоовор хуруу нь аятайхан гэгч хаман арчин хоолойруугаа шавхан хийхээ мэднэ гээч.

            Тэдний аягийг удаан харж зогссон ноёнтон хүүгээ дуудаж, өндөр залууг дэргэдээ ирэхэд хараагаа алс өөд нь өргөж

            -Тээр хойгуур хөшгирөх асга хадат шовх шовх оройтой их нурууг Айхан гэдэг юм. Харин тэр өмнүүр алсрах намхан нэлэмгэр гүвээ гэмээр нурууг Хайхан гэдэг юм билээ. Энэ хоёр нурууны дундах энэ, баруунаасаа зүүн тийш алсрах өргөн хөндийд энэ толгойгүйчүүдийн овог нутагладаг юм даа. Манай суурин бэлд нь байгаа энэ уулыг Товцог гэдэг. Манай суурин хөндийн зүүн төв хэсэгт байгаа. Тээр баруун хойно Айхан уулын бэлд нэг суурин бий. Манайхаас зүүн тийш бас нэг гээд бас бус хэдэн жижиг суурин энэ хөндийд байдаг юм гэлээ.

            Ноёнтны шилэн харшаас дөрвөн зүг цэлийж, алсын бараа алган дээр юм шиг илхэн харагдах аж.

            Хүү энд ирээд уйдсан ч юм уу, баруун хөндий тийш хараа бэлчээн байснаа

            -Аав аа! загасчилангаа баруун сууринд очих уу гэвэл, ноёнтон

            -Би чамайг ажилдаа дадтал энд жаал байзнана. Тэр үедээ л болъё. Хүний нутагт эв зүйн цай л хааяа уулцана уу гэхээс энд байгаа суурингуудаар ороод байх хэрэггүй гэж үгээ таслан шилэн хана руу бүүр тулж очсоноо

            -Чи бид хоёр юуны өмнө бэхжих хэрэгтэй. Иймд орчинтойгоо сайн танилцана аа. Нааш ир! Миний хүү! гэлээ. Хүү хананд тулж очин, доор язагнан харагдах олныг харснаа цочин

            -Хүүе, энэ хүмүүс толгойгүй юм уу гэж хашгирав. Ноёнтон маш тайвнаар

            -Тийм, тийм. Эндэхийн хүмүүс толгойгүй. Айх юм ер байхгүй. Эхний үед би ч бас энэ толгойгүй хүмүүсийг хараад жихүүцэж, тэдэнд ойртож чадахгүй байлаа. Одоо бол дасчээ. Харин чиний тухайд нүдээ дастал нэг их ойртож хэрэггүй биз ээ гэв.

            -Аймшигтай юм аа, толгойгүй мөртлөө амьд хүн байна гэдэг гэхэд ноёнтон

            -Толгойгүй боловч эд нар толгойтноос олон юмаараа давуу шүү. Элдэв юм санаж сэдэж, үймээн самуун гаргахгүй. Соёл иргэншил, хүний амьдралын хэм хэмжээг мэдэхгүй болохоороо хөлс бага, байр орон, хүний эрх энээ тэрээ гэж юм ярихгүй. Хоолоор л ходоодыг нь барьж байдаг болохоор харин их амар шүү гэв.

            -Тэгвэл хөөрхийст сайн хоол өгч байх хэрэгтэй юм байна даа гэж залууг хэлэхэд ноёнтон

            -Эд нарт хоёр өнжөөд л нэг хоргол унагаж байхаар хоолыг нь тохируулж байхгүй бол ходоод нь цадахаа мэддэггүй болохоор чацга алдаж, өмхийгөөр хэхэрч, энэ хөндий тэр чигээрээ байж суухын эцэсгүй өмхий самхай болж мэднэ гэв.

            -Өрөвдмөөр юм аа, ааваа! гэхэд ноёнтон

            -Гэхдээ гар байгаа болохоор ажиллачихна. Харин юуг ч хийчихнэ шүү. Хөл байгаа болохоор суугаа байрнаасаа өөр газар очоод хүндэрч, хөнгөрчихнө. Бас орой оромжиндоо очоод хонож чадна. Их зүгээрээ гэв.

            Толгойгүйчүүд хоолоо идэж дууссан бололтой, хөнгөн цагаан төмпөнгөө цааш түлхэж, энд тэндгүй хэхэрч байгаа бололтой харагдана.

            -Солиормоор юм гэж залуу хэлээд цааш эргэж буйдан дээр очиж суухад, толгойгүйчүүдийг харж зогссон ноёнтон

            Бас нүнжигтэй шиг хоол өгчихвөл эд нар урд, хойт уулруу юм уу, тэр их цэлийсэн хөндийрүүгээ нэг хэсэгтээ тараад алга болчихно шүү. Энэ цагаан манан хөшгирөх уудам хөндийд эд нарын овгийн олон олон отгууд амьдардаг юм гэж алсын хөндийг хараагаараа хамхиж хураах мэт аядуу хэлэв.

            Залуу аавынхаа өөдөөс нилээн тогтоож харснаа

            -Аав аа! эдний эрх ашгийг хамгаалах хэрэгтэй. Эд нар хүн шүү дээ гэхэд ноёнтон

            -Эд нар толгойгүй учраас хүн гэж тоолж, хүний эрх ашиг хамгаалах тухай ярихгүй ч байж болох юм гэж хэлснээ хүүгийн бодол өөр тийш эргэж, өөртэй нь сөргөж магадгүйг намдаахын тулд үгээ зөөлрүүлж

            -Тийм ээ, хүү минь. Чиний санаа зөв байна шүү. Ер нь “Толгойгүйчүүдийг энэрэх олон улсын нийгэмлэг” гэж байгуулж болох юм. Харин үйл ажил нь санаачилсан учир манай мэдэлд байх болно. Тийм биз гэв. Энэ ярианы дараа аав хүү хоёр тус тусынхаа бодолд нэг хэсэгтээ автан чимээгүй болов.

            Ноёнтон. Тийм шүү, зөвхөн хоол өгөөд ажиллуулаад байх биш, энэ цэнхэр хөндийн байгаль, бас нүүдэлчин толгойгүйчүүдийн отог, энэ бүхнийг гадныханд үзүүлэхэд их сонирхоно доо. Бас энэрэл нэртэй хандивын нийгэмлэг. Мөнгө урсаж ирэх бөөн боломж. Харин жуулчин авах баазыг тээр голын эрэгт байгуулна. Энэ ажлын байр руу гадны толгойтонгууд ирэх ёсгүй юм шүү гэж бодож, сайхан санаа сэдүүлсэн хүүгээ өөдрөг харж

            -Энэ толгойгүй хүмүүсийг өрөвдсөн нэг нь зохиосон юм уу, эсвэл үнэн байгаад хожмын өдөр гор нь гарч эд нар гэсгээлээ эдэлж байгаа юм уу. Тийм нэг домог байдаг юм гээд яриагаа эхлэв.

            Толгойгүйчүүдийн өвөг дээдсийн толгой нь тоорцог малгайдаа багтдаггүй их санаатай байж. Тэд бөмбөрцөг дэлхийг товчин чинээ санаж товорцог болтол нь гишгилж явсан гэнэ. Товцог хайрханаа арыг нь арлаж, өврийг нь өлтөлж, өдөр шөнөхний дотор л алганы ар өврийг урвуулж харах шиг алтан дэлхийг арлаж, өвөрлөж хэсэн эргүүлж, авиртай амьтай бүхнийг гэсгээн эрхшээж, аятай таатай, амттай бүхнийг авчирч Айхан, Хайхан хоёр уулынхаа хөндийд  хөрст дэлхийг бүхэлд нь багтаадаг байсан гэнэ. Тэр үед тэдэнд дэлхий гэдэг энэ Товцог хайрхан чинээ л байсан юм байх. Үе үе тэр хүмүүс агсам морьдоороо дэлхийг гишгэчихээр гардаг байж. Тэгээд морин дээрээсээ газар газрын амттанг амсч, өнгөтөнг өмсдөг байж. Тэгэн тэгсээр тэнхээт бие, тэсвэрт хүлэг морь байхад бүх юм болноо гээд мориноосоо бууж амттан, өнгөтөнд тэргүүнээ умбуулан боолгуулан үлдээсэн юм гэнэлээ.

            Заримдаа энэ домог үнэн байж мэднэ гэж бодогддог. Толгойгүйчүүд ихэнхдээ, хэн зааж өгсөн юм бол гэмээр ташаа тулан таахалзан эзэн суудлаар ихэрхэн суудаг, бас гүжирмэг, юуг ч давж чадмаар зоримог. Түүнийг нь анх харсан толгойтнууд ч сүрддэг юм. Толгойтой байсан бол эд нар дургүйгээ хүрсэн цагтаа бидэнд шээсээ ч долоолгохгүй байж чадах байсан ч байж магадгүй шүү, хүү минь. Гэвч одоо эд толгойгүй, зөвхөн өлмөн зэлмэн ходоодтой л үлдсэн улс гэж ноёнтон ярихдаа сэтгэлийн хөдлөлөө дарах гэсэн мэт нэг навчин тамхи асаан хоёр сорсноо ахин унтраалаа.

            Мориноосоо бууж, торго тосонд толгой нь мансуурсан тэдэнд “Энэ бүхэн бурхан тэнгэрийн их хишиг” гэж зөөлөн нам дуугаар номлон номлон итгүүлж эхлэхэд тэд өөдөө өнгийж харвал их эзэн бурхны гэгээн нигуур өөд харчих гээд байсан тул их дорд бөхийн бөхийж, толгойгоо өвдөг дундаа хавчуулан наминчлан наминчлан сөгдсөн гэдэг гэхэд ярианд автсан залуу

            -Толгойтой л байсан юм байна шүү дээ гэж лавлахад, ноёнтон

            -Тийм ээ. Тэгээд энэ галавын эхээр асга хадат сүрлэг энэ арын уулыг давж ирэгсэд наминчлан бөхийгөөд бүүр хөшиж орхисон тэднийг татаж өндийлгөжээ. Тэд сэрж, босцгоон, толгойгоо сэгсэрч үзээд, өөр хоорондоо чи би бололцон тэмцэлдэв гэнэ. Харин тэд буудалцаагүй гэнэ. Тэдэнд буу байсангүй нь зол байхгүй юу. Хэрэв буудсан бол бие биенийхээ зүрхийг тэс тэс буудчихгүй юу. Харин өөр хоорондоо бие биенийхээ толгойг тас тас мушгин, үлдсэн нэгний нь толгой өндийгөө ирэхлээр нь хойт уулыг давж ирэгсэд өндөр дээрээс тэдний толгойг тас тас цавчиж тэгшилжээ. Ингээд энэ хоёр уулын хоорондох өргөн хөндийд толгойгүйчүүдийнхний овог нүүдэллэн амьдрах болсон юм гэнэ билээ. Энэ домог үнэн ч юм уу, худал ч юм уу бүү мэддээ гэж ноёнтон үгээ дуусгав.

            -Эд нарын хүүхэд нь толгойтой төрдөг болов уу, үгүй болов уу гэж залууг сонирхоход, ноёнтон

            -Толгойтой төрдөг юм аа. Домог үнэний хувьтай байх. Харин бүүр багад нь толгойгий нь цавччихдаг юм. Зарим алсын отгоос ажиллах гэж толгойгоо авахуулаагүй идэр залуус ирж харагддаг. Нэг л өдөр харсаар байтал эд өөрсдөө толгойг нь тайрчихдаг юм.

            -Тайруулахгүй бол яахав гэж залуу сөргөж, нэг тийм залуу ирвэл өмгөөлж авч гарнаа гэхэд

            -Заншил нь тийм юм. Тэгээд авахуулахгүй гэж зугатаж, эсэргүүцэж зодолдсон залуус амиа алдаж байгаа харагддаг юм билээ гэхэд

            -Хүн аллаа гэж хууль шийтгэл байдаггүй юм уу, хачин юм гэхэд

            -Нэгэнтээ тайрагдан газар унасан бөндгөр хэнтэйгээ заргалдахав. Тэр юу ч мэдэхгүй шүү дээ. Тэгээд л бие нь овгийн ахлагчийн гарт хөтлөгдөн ажиллаж эхэлдэг юм гэв

            Ахлагчаа эд нар яаж мэдэж захирагдах вэ? Сонин юм гэхэд ноёнтон

            -Нааш ир дээ гэж залууг дуудаж

            -Тэр дунд байгаа арай биерхүү өндөрдүү эрийг харж байна уу. Энэ одоо манай талбайн ажлын ахлагч. Өмнө нь нэг бие хөнгөн шингэн гавшгай залуу байсан юм. Тэрээр ийшээ ч, тийшээ ч үсчсэн хөдөлгөөнтэй гэж. Тэр сүүлдээ над руу ч үсчээд эхлэхээр нь устгачихсан юм. Эд нар толгойгүй болохоор хэн хаачсаныг мэддэггүй. Тийм амар даа. Харин одооны ахлагч их идэмхий. Өгсөн болгоныг л гүзээлээд байна. Ямартаа бүр чихчихсэн шуудай шиг сарвайчихсан байгааг харж байгаа биз дээ. Ходоодондоо үнэнч. Гарт нь идэх юм атгуулж үзүүлчихээд жаахныг нь амсуулаад бусдыг нь дараа бол гээд авчихад эд нарыгаа ч нэг хуйлруулна даа. Хийх ёстой бүгдийг давуулж хийнэ шүү дээ. Харин наадуулдаа бага өгөөд заримыг нь бүр харангадуулчих гээд байдаг юм гэв.

            Өдрийн цочрол айдас нь залуу ноёнтноос аажим арилж холдон харин ч сонирхолтой ч юм шиг санагдаж дахин шилэн хана руу очиж талбайруу харахад наран хэдийнээ гүвээ цаагуур шингэж бүрий нөмөрч байлаа. Тэр хөндийг, талбайг харахад цагаан манан суучихсан юм шиг сааралтаж, тэнд байгаа ажиллагсад бүүр түүр үзэгдэв. Энэ яагаад манан татчихсан юм болоо гэхэд ноёнтон

            -Аа наадуул чинь тамхи татсан хэрэг. Ажлаа дууслаа гээд одоо ууж, татаж суугаа хэрэг гэв. Уух аа. Юу уух вэ гэвэл ноёнтон

            -Архи, архи. Эд нар ч архийг юүлж өгнө шүү дээ. Ямар хоол шиг хоолойд нь торно гэх биш. Зүгээр л, ходоод руугаа ус шиг урсгаад байна шүү дээ. Тархигүй юм чинь ухаан алдаж унана гэж байхгүй. Урсгаад л, юүлээд байна даа. Гэхдээ согтдог юм байх аа. Авир хөдөлгөөн нь ширүүсээд, зодолдож эхэлнэ шүү дээ гэж ярьж дуусаагүй байтал тээр дор хэд хэдээрээ шороо манарган нүдэлдэж байгаа нь харагдав.

            -Аймаар юм. Ийм улсад архи өгөөд хэрэггүй л дээ. Үүнийг харин зогсоомоор юм байна гэхэд. Ноёнтон

            -Болохгүй ээ. Эд нарын цуглаж, захирагдаж ажиллаж байгаагийн гол уяа нь энэ архи юм шүү дээ. Архинд дуртай, бүр хорхойсно гээч. Харин эмэгтэйчүүд нь эсэргүүцдэг бололтой юм билээ. Уусан эрээ оромжиндоо хавьтуулах дургүй. Хачин уухилаад л, мухар болчихсон хоолойноос нь ус ч юм уу, шүлс  гэмээр юм л үсчээд бургилаад л архийг холоо аваачин шидэж байгаа харагдсан шүү.

            -Толгойгүй хүн байдаг л юм байна даа гэж залууг өөртөө өгүүлэхэд, ноёнтон

            -Заримдаа жижигхэн хөөрхөн толгой ургаж байдаг юм. Тайралтаасаа л болдог юм уу даа. Ургасан шинэ толгойг эд нар ч юм уу, бид нар ч юм уу тайрчихдаг юм гэхэд хотын бөмбөгөр моддын илүү сэрвийж ургасан мөчир нахиаг цэцэрлэгч нар тайрч байдаг дүр гэнэт залууд бодогдон писхийтэл инээд алдан босч

            -Сонирхолтой ертөнцөд, сонин яриа ярьсан аав минь тавтай нойрсоорой гээд бослоо.

            Өглөөний нарнаар ноёнтон босч, хэдийнээ бужигнан ажиллаж эхэлсэн толгойгүйчүүдийг болон, тэдний дээгүүр тэртээд хөхрөх хөндийг гүйцэн харж чадахгүй хараачлан их их ажил байна даа гэж зогсож байхад, тансаг буйдан дээр тарайн унтах залуу ноёнтон өглөөний наран доогуур олон олон хүний толгой шоволзон нааш айсуйг харж, толгой толгой гэж зүүдэнд дундаа хашгиран байлаа.

                                                                        2003.